योग

पतंजली मूर्ति
साभार विकिपेडिया

पतंजली नामक योगीले योग ज्ञानलाई संकलन गरेर ईशा पूर्व २०० मा लेख्नु भएको पुस्तकको नाम पतंजली योग सूत्र हो । उहाँको भनाई अनुसार हाम्रो चित्त अत्यन्त चन्चल छ । चित्त वायू अर्थात प्राणरूपी घोडा चढेर दौड्दछ । चित्तलाई स्थिर गराउन घोडा रोक्न आवश्यक छ । पतंजली योग सूत्र प्रयोग गरेर उक्त घोडालाई रोक्न सकिन्छ । प्राणलाई यम (सं. रोक्नु) नै प्राणायाम हो । 

पू्र्वपश्चिम फैलिएको हिमालयको दक्षिण पट्टिको, विशेषत: नेपाल तर्फको क्षेत्र योगका लागि विशेष महत्वपूर्ण क्षेत्र हो ।

परमहंष योगानन्द
साभार विकिपेडिया

योगलाई पश्चिममा परिचय गराउने योगी योगानन्द परमहंष हुन् । उनले सन् १९२० देखि सन् १९५२ सम्मको अमेरिका बसाईको दौरानमा पश्चिमलाई योगसंग परिचय गराए । 

योगका ८ नीयमहरू यसप्रकार छन् -

१ यम (Not to do)

पञ्चशील विपरित कार्य नगर्ने ।

२ नीयम (Things to do)

पञ्चशील पालना गर्ने ।

३ आसन (Posture)

योगमा आसनको ठूलो महत्व छ । सूर्य नमस्कार आसननै १२ वटा हुन्छन् । योगानन्द परमहंषले आसनलाई बढि जोड दिऐ । उल्लेखित आसनहरूको नियमपूर्वक पालना गर्ने । 

४ प्राणायाम (Breathing control)

स्वासप्रस्वासमा नियन्त्रण गरेर रिस, रागबाट मुक्त हुन सकिने । 

५ प्रत्याहार (Withdrawal of senses)

हाम्रा शरिरमा निहित पाँच इन्द्रियहरूलाई वशमा राख्ने । जस्तै कानले सुने पनि धेरै नसुन्ने । आँखाले देखे पनि धेरै हेर्ने ।

६ ध्यान (Concentration)

मलाई एकठाउँमा केन्द्रित गर्ने ।

७ धारणा (Holding)

एकठाउँमा केन्द्रित मनलाई उही स्थितीमा सकसम्म लामो समय सम्म तन्काउँदै लाने । 

८ समाधी (Absorption)

बाहिरी घटनाहरूबाट मनलाई पर लाँदै मोक्ष तिर लाग्ने ।

माथि उल्लेखित १ देखि ४ सम्मका नीयमहरू वास्तवमा आफूलाई गर्नुपर्ने तयारी हो । ५ नम्बरको नीयम पारगमनको बिन्दु अर्थात Transit point हो । त्यसपछिको ६,७ र ८ पूर्णत: ध्यान हुन् । 

योगको अन्तिम बिन्दुमा पुगेर आफ्नो आत्माको तह ब्रम्हको तहमा बिलाइन्छ । योगीहरूलाई खाल्टो खनेर गाड्ने चलन छ । कोपुण्डोल बागमती पूल देखि संकटमोचन सम्मको स्थानमा योगीहरूलाई गाडिन्थ्यो । 

योग पद्धती नाथ संप्रदायमा प्रचलित छ । विशेषत: गोरखनाथ । गोरखनाथ पन्थका योगीहरू चित्त एकाग्रता हेतू गाँजा सेवन गर्छन् । तर पतंजलीको योग सूत्रमा गाँजाको उल्लेख कतै छैन । 

- के समाधी र निवार्ण एकै हो ?

- निर्वाण अवस्थामा चेतना विकसित अवस्थामा रहन्छ । तर समाधी अवस्थामा चेतना सून्यको अवस्थामा हुन्छ । समाधी र निर्वाणमा समानता के छ भने यी दुवै पश्चात पूनर्जन्म रोकिन्छ । 

(जुलाई २९, २०१३, टूरगान कार्यालय, कमलादीमा सम्पन्न कक्षामा श्री पूण्य प्रसाद पराजुली ज्युले दिनुभएको प्रवचनमा आधारित)